Vaste koers in een stormachtige wereld

Onzekerheid hoort bij de wereld en maakt deel uit van onze realiteit. Hoe maken we ons als samenleving weerbaar genoeg om in deze woelige wereld toch een vaste koers te blijven varen? Genoeg stof voor een babbel met Jonathan Holslag. Hij focust zich als politicoloog op internationale politiek, Eurazië en economische machtspolitiek.

Jonathan Holslag: ‘Voordat we ons verdiepen in de huidige geopolitieke situatie wil ik eerst benadrukken dat wij het in dit deeltje van de wereld nog altijd bijzonder goed hebben. We leven in een samenleving waarin we veel kansen krijgen om ons te ontplooien. Iedereen telt, ook als je een minder sterke achtergrond hebt of minder bedeeld bent op vlak van talenten. We leven in een menswaardige samenleving. Dat moeten we vooral sterk blijven koesteren.

En toch wil ik tegelijkertijd ook Romeins schrijver Livius citeren: ‘Prosperity must never be taken for granted’. Net in tijden van voorspoed moeten we ons vragen stellen over de bestendigheid ervan. Welvaart mag nooit als een gegeven beschouwd worden.

De voorbije dertig jaar gingen we er als het Westen van uit dat we met onze democratie en ons open marktmodel het centrum van de wereld waren. We deden het economisch erg goed. We waren militair het sterkst en ook politiek konden we voor een groot stuk de spelregels bepalen. Na het ineenstorten van de Sovjet-Unie werd het Westen de dominante wereldmacht. Nu zijn we stilaan een bedreigde diersoort. Het Westen had macht, maar miste wijsheid: de wijsheid om maatschappelijke cohesie in stand te houden, de wijsheid om de rijkdom uit het verleden te gebruiken voor het opbouwen van een aantrekkelijke economische toekomst en de wijsheid om op mondiaal gebied macht verstandig in te zetten. De grote uitzonderlijke periode van machtsconcentratie in het Westen ebt nu weg. Het tijdperk van de globalisering loopt ten einde. Autoritaire regeringsvormen en dictatuur nemen de bovenhand. De wereld fragmenteert opnieuw. Meerdere spelers rivaliseren om de macht. Het nationalisme wint steeds meer terrein.

Een brandhaard of turbulentie die uit verschillende lagen bestaat is de drijvende kracht van deze omwenteling. Het is een te complexe situatie om alle lagen te belichten. Ik focus me daarom graag even op enkele hiervan.

Wat in Oekraïne gebeurt, is een klein mirakel. De Oekraïners blijven hardnekkig standhouden. Ze zijn in staat om met weinig middelen front te vormen en Rusland terug te duwen. Een bijzonder indrukwekkende prestatie. We hebben hun bereidheid om te vechten voor hun land onderschat. Poetin zit blokvast. Ook op materieel vlak en wat manschappen betreft.

Wat kunnen we de komende tijd verwachten? Er zijn drie mogelijke scenario’s. De-escalatie of afbouw van het conflict. Maar volgens de meeste analisten is dat de komende maanden nog niet aan de orde. Beide partijen willen eerst hun positie op het terrein nog maximaliseren. Er zal doorheen de winter nog zwaar gevochten worden. Daarnaast zijn er twee vormen van verticale escalatie: met kernwapens of door middel van demoralisering en uitputting. De kernwapendreiging is momenteel minder prangend. Zeker omdat China Rusland duidelijk heeft gemaakt dat ze China kwijtspelen als ze nucleaire wapens gebruiken. Het scenario van demoralisering en uitputting blijft het meest waarschijnlijk. Poetin maakt van de winter een wapen. Hij jaagt de Oekraïners de kou in. Er komt een nieuwe exodus van vluchtelingen op West-Europa af waardoor de West-Europeanen toch geneigd zullen zijn om Oekraïne aan te manen om met Rusland te gaan praten. Sneller dan ze van plan waren. Rusland zal intussen de energiemarkten blijven verstoren, cyber attacks plannen en desinformeren. Zijn oorspronkelijke doelen zal Rusland niet meer realiseren. Maar Poetin kan wel voor een enorme destabilisatie zorgen. De economische gevolgen zullen dan voor ons het zwaarst zijn. Op lange termijn zullen we daar wel overheen geraken, maar het zal tijd en vooral veel centen kosten.

Het conflict in Oekraïne is een voorbode van grotere machtsverschuivingen. We kijken dan vooral naar Amerika en China. Hoe kijkt China naar het conflict in Oekraïne? Een invloedrijke Chinese professor zei het als volgt: ‘Als we oorlog gaan voeren tegen Taiwan, dan hebben we de Russische pijpleidingen en spoorwegen nodig. Amerika kan deze namelijk moeilijk treffen. We moeten ook bij machte blijven om handel te drijven in verschillende munteenheden. Als we nu onze rug keren naar Rusland, dan zal Rusland ons in de verre toekomst een mes in die rug steken.’ China probeert om die reden de banden met Rusland gaaf te houden. Ze zijn zich aan het voorbereiden op een grote confrontatie met Amerika in de Stille Oceaan. De Amerikanen zijn met hun vliegdekschepen en onderzeeboten oppermachtig in die Stille Oceaan. China wil dat ongedaan maken en er zelf de baas worden. Dit leidt tot heel wat frictie rondom Taiwan. We stellen in de wereldgeschiedenis vast dat machtstransities nooit vreedzaam aflopen. Dit zal niet anders zijn.

Economische groei wordt meer en meer aangestuurd door een combinatie van kapitaal en technologie en steeds minder door arbeid. Dat beweren ook economen als Thomas Piketty. Daardoor krijg je in sommige landen het ‘winner takes it all’- fenomeen. Miljardairs maken voor een paar miljoen een paar seconden gewichtloosheid in de ruimte mee, terwijl datzelfde land niet in staat is om op een rudimentaire manier te voorzien in spoorwegvervoer of onderwijs. Dat leidt tot spanningen tussen de verschillende inkomensgroepen. Niet alleen in het rijke Westen maar ook in het Zuiden heeft het feit dat groei steeds minder arbeidsintensief is grote gevolgen. In India bijvoorbeeld, met een economische groei van 9 procent. Het land groeit hard, maar er worden nauwelijks banen gecreëerd. Ook in Afrika is dat erg zichtbaar. Nu leven er 1,5 miljard mensen in Afrika. Tussen vandaag en het einde van de eeuw wordt verwacht dat er nog eens 3 miljard mensen bijkomen. Een ongeziene bevolkingstoename. Een groei die bovendien weinig arbeidsintensief is. De maakindustrie is in Afrika zo goed als afwezig. Wat doe je dan met een continent van bijna 4 miljard mensen? Dit leidt tot een enorme instabiliteit, geweld en migratie.

500 000 Afrikanen bereiken jaarlijks Europa als migrant of asielzoeker. 130 miljoen Afrikanen zouden graag naar Europa komen. 12 miljoen Afrikanen hebben effectieve plannen om dat te doen. Heel begrijpelijk vanuit hun perspectief.

De wereld staat zowat overal in brand. Er ontstaat in het oosten een gigantisch spanningsveld tussen de opkomst van China en Amerika die zich daardoor bedreigd voelt. In het zuiden is er spanning omwille van de demografische opkomst in Afrika. En in Europa groeit de onzekerheid. Ze willen zich afsluiten voor de massale migratie die op hen afkomt. Dit tot steeds meer frustratie bij die Afrikaanse gelukzoekers.

Ik vermoed dat dit alles hard zal gisten. De wereld zal gekarakteriseerd worden door een spanning tussen én binnen staten. Vanuit ons denkkader en onze ervaring is dat bijna onwezenlijk. Drie decennia lang creëerden we de verwachting dat alles beter zou gaan en rechtvaardiger zou worden. Dit botst gigantisch met hoe de wereld vandaag is.

Ons land zal deze woelige wereld moeilijk het hoofd kunnen bieden. Ook al hebben we als burger de voorbije dertig jaar mooie tijden meegemaakt op vlak van consumptie, toch zien we nu enkele fundamentele dingen die zorgwekkend zijn.

Zo is de evolutie van onze productiviteit niet indrukwekkend. Onze overheidsschuld blijft maar aantikken. We hebben steeds grotere tekorten op onze handelsbalans. België was lange tijd een surplus economie, nu zitten we met structurele tekorten die alleen maar zullen toenemen. Eén voorbeeldje: De kerncentrales gaan dicht, dus zullen we energie moeten invoeren. Dat staat gelijk aan een bijkomende kost van 1 tot 3 miljard, afhankelijk van hoe en waar we de energie vandaan halen. Onze buitenlandse investeringspositie zal hierdoor negatief evolueren.

Wat doen we hiermee? Ik denk dat het voor ons land essentieel is om te streven naar meer doelmatigheid en doeltreffendheid. Zowel in ons economisch en diplomatiek beleid als op militair vlak moeten we streven naar meer professionalisme en een duidelijkere bevoegdheidsverdeling.

We moeten onze veerkracht snel weer een boost geven. Een veerkracht die vooral afhangt van ons vermogen om effectief op te trekken als een samenleving. We moeten ons weren tegen heel wat dreigingen, maar uiteindelijk moet ook duidelijk zijn wat ons bindt als samenleving. En waar we voor staan. Dat is nu niet altijd het geval.

We beleven moeilijke tijden. Tijden waarin het zo belangrijk is om op die stormachtige zee ons kompas scherp te stellen. Als we met ons bootje blijven zwalpen tussen de crisissen heen, dan zullen we op termijn niet overleven. Dit is te uitputtend. We moeten vooral weten wat onze bestemming is. Waar willen we naartoe? En dan is het zo belangrijk dat burgers elkaar daarrond vinden. We moeten de rangen binnen de samenleving verstevigen.

We kunnen nu gaan doemdenken en defaitistisch zijn. Maar in deze crisis zit ook wel een krachtige impuls om de dingen te herbekijken en het dan hopelijk beter te doen. We zijn het de komende generaties verplicht om van deze uitdaging een kans te maken. Doen we dat niet dan verdoemen we onze kinderen en kleinkinderen tot afhankelijkheden die heel pijnlijk kunnen zijn.’

Hoe maken we ons als land weerbaar tegen een woelige wereld?

1. Zet in op veerkracht

Jonathan Holslag: ‘Het behouden van onze veerkracht is essentieel om overeind te blijven in deze turbulente wereld. In ons land kan dit door te investeren in een eigen stevige industriële capaciteit. We verstevigen te weinig onze maakindustrie. Een zorgwekkende trend. Net die maakindustrie is namelijk één van de grote pijlers van economische welvaart.’

2. Investeer in positief ondernemerschap

Jonathan Holslag: ‘We moeten met z’n allen streven naar een generatie ondernemers die uitmuntend willen zijn in de goederen en diensten die ze produceren en die daarin heel ver willen gaan. Ondernemers die niet alleen de economische basisbehoefte vervuld willen zien, maar ook bereid zijn om bij te dragen op vlak van veiligheid, menselijkheid en identiteit. Elke ondernemer moet meebouwen aan een sterkere samenleving. Humanity, justice, generosity and public spirit. Dat zag Schots econoom Adam Smith in de achttiende eeuw al als de basis voor een goed functionerende markt. Smith wordt nog steeds ‘de vader van de moderne economie’ genoemd.

3. Blijf consequent

Jonathan Holslag: ‘We willen met z’n allen een mooi, aangenaam leven in een duurzame omgeving. Maar met ons vermogen blijven we toch bedrijven steunen die de economische activiteit uit ons land halen. Bedrijven die autoritaire landen vaak nog sterker maken. Als we de menselijke waardigheid willen vasthouden, dan moeten we ook daarin consequent blijven en kritisch kijken naar de manier waarop we moet ons vermogen bepaalde spelers sterker maken.

 We houden van gezellige steden met leuke winkeltjes. Om deze te behouden is het belangrijk om net daar ons geld uit te geven. Nu gebeurt het tegenovergestelde. Ik heb niets tegen e-commerce. Maar als dit de nieuwe standaard wordt, dan verliezen we ongetwijfeld onze gezellige steden en winkeltjes.’

4. Maak ons onderwijs future proof

Jonathan Holslag: ‘We moeten meer dan ooit meisjes en jongens voorbereiden om de fabrieken van morgen te gaan bouwen, die te ontwikkelen en er ook te werken. Maar het is even belangrijk om van die jongens en meisjes volwaardige burgers te maken die bijdragen aan een sterke samenleving. We leren onze kinderen hoe ze geld kunnen verdienen, maar we moeten hen absoluut ook leren hoe ze dat geld op een constructieve manier kunnen investeren. En hoe ze als burger de weerbaarheid van de samenleving groter kunnen maken.’